Aylar yıllar oldu bu başlık altına yazmayalı. Bugün buradaki bir sahafta, rafların en dibine konmuş sözlükleri, sekiz olmuş şekilde inceliyordum. Ne demişler sözlük rafların en altına sıkışmış bile olsa çıkarın ve okuyun. Neyse, dükkân sahibi bu kitap aşkımı ödüllendirmek için -belki de hâlime acıdı, bilemiyorum- bir fincan çay ikram etti ve muhabbet açıldı. Sözlükler, sözlükçülük, neden, nasıl derken konu İrlanda ve island kelimelerinin kökenine geldi. Bu kelimelerin anlamı ne? Aralarında bağ var mı yok mu? Her fincan çayın, kahvenin ucunda böyle keyifli sohbetler olsa…
Hem mevcut sözcük bilgimden, hem de hâli hazırda elimde tuttuğum etimoloji sözlüğünden faydalanarak konuyu masaya yatırdık. Buraya da aşırı ayrıntıya girmeden aktarmaya çalışacağım.
İrlanda’nın kökenine sonra değiniriz, nitekim pek bir bağları yok. Ada anlamına gelen İngilizce island kelimesinden yola çıkalım.
Öncelikle island kelimesi içideki s harfinden ötürü Fransızcada da kullanılan île, isle kelimesiyle karıştırılıyor ancak köken olarak bağları yok. Yazının sonuna doğru açıklaması mevcut.
island, Orta İngilizcede, Anglo-Sakson dilinde iland, igland, ealand olarak kullanılmış.
ig (ada)+ land (kara, toprak) Yani tüm gezegende bolca bulunan ada için su ve kara kelimelerinden bir kelime yapmak çok şaşırtıcı ve uzak değil.
ig‘in içine giriyoruz:
Anglo-Sakson dilinde ieg, ég şeklinde yazılıyor ve
İzlanda dilinde ey,
Germen dilinde aue ( su kenarındaki çayırlık alan),
Danimarka ve İsveç dillerinde ö (ada) şeklinde yazılan kelimelerle aynı kökeni paylaşıyor.
Bu kelimeler de Ön Hint Avrupa dilinde su anlamına gelen ahwia, ahwa kelimesinden geliyor.
Anglo-Saksonlar eà demiş, Gotlar ahwa olarak kullanmış, eski Germen dilinde aha denmiş, Latincede ise daha aşina olduğumuz aqua kelimesi kullanılmış.
Özet olarak i-land, igland, ealand [su+toprak,kara] şeklinde bir araya gelerek ada anlamına gelen kelimeyi oluşturuyor.
Türkçedeki ada kelimesinin kökenine bunlara ulaştığım kadar çabuk ulaşamadım, ulaşamıyorum, elimin altına onlarca kaynak serilmiyor. Çok üzücü! Ancak Ön Hint Avrupa kökenli ahwa, ahwia kelimeleri ada kelimesine de köken olmuş olabilir. En azından ses olarak çok uzak gelmiyor kulağ(ım)a. İşin uzmanına sormak gerek.
etimolojiturkce.com, ada kelimesi için Ana Türkçe bir sözcükten evrilmiştir demiş.
adag “aynı anlamda” [ İbni Mühenna, Lugat (1300 yılından önce) ]
atov [ Codex Cumanicus (1300) ]
örneklerini vermiş. Kaynak olarak da “Site içeriği Etymonline, NişayanSözlük ve Wikinationary içeriğine ve çevirilerine dayanmaktadır.” demiş (Cümle olduğu gibi kopyalanmıştır). Ancak tatmin edici ya da açıklayıcı bilgiler vermiyor.
Bilenler ayrıntılı şekilde bilgilendirirse bu konuyu da aydınlatıp yazarız buraya.
Diğer taraftan yine İngilizcede (isle), Fransızcada (isle, île -i harfi üzerindeki şapka, vakti zamanında bu harften sonra s harfi olduğunu gösteriyor-), İtalyancada (isola) kullanılan Latince kökenli kelimeye gittiğimizde başka bir dünyaya giriyoruz.
Kökende yine ada, adayla ilgili, adaya ait anlamında kullanılan Latince insula, insularis kelimesi var. O da kuvvetle muhtemel açık denizde, denizde olan, açık denizdeki anlamlarına gelen in salo yatıyor. Salo, açık deniz, büyük deniz anlamındaki Latince salum‘dan geliyor.
Eski Fransızcada île şeklinde kullanılıyor. Sonra s sesi yeniden geliyor. Günümüzde Fransızcasında yeniden kayboluyor.
Bu kelimeyi yarımada anlamındaki peninsula’da görüyoruz meselâ. İnsülin kelimesinde görüyoruz. Pankreastaki Langerhans adacıklarından salgılandığı için bu adı almış.
İtalyancada isola şeklinde kullanılan kelimeden, mimarlık terminolojisinde ayrılmış, bağımsız anlamlarına gelen isolato kelimesi türüyor. Bu, ayrı tutmak, izole etmek, tecrit etmek, yalnız bırakmak, ayırmak, yalıtmak vb. anlamlara gelen insulate, isolate olarak İngilizcede kullanılıyor. Elbette bu sözcükler Fransızcada, İspanyolcada, birçok dilde ve hatta Türkçede de kullanılıyor ancak hem beni bu noktaya getiren sohbet İngilizce gerçekleştiğinden, İngilizce island kelimesinden yola çıkıp ona ulaşmaya çalıştığımızdan ve kaynak sözlüğümüz İngilizce etimoloji sözlüğü olduğundan İngilizcedeki kullanımına göre şekillenmiş bir yazı oldu.
Çok şaşırtıcı, maceralı bir kelime sayılmasa da bugünkü sohbetin ve üzerinde yaşadığımız adanın hatırına uzun süredir yazmadığım bu başlığa iki satır yazmak istedim.
Kaynaklar:
The Concise Dictionary of English Etymology (Wordsworth Reference) Walter W. Skeat
http://dictionary.reference.com/browse/island
http://www.etymonline.com/index.php?term=island&allowed_in_frame=0
diabolo violette 